Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej (książka drukowana)
Prezentowane w tej książce rozważania o racjonalnościach instrumentalnej i komunikacyjnej, mimo uwikłania w myślenie psychologiczne i socjologiczne, były jednak moim pierwszym krokiem ku swoistej dla filozofii sensu refleksji krytycznej. Były pierwszym krokiem i początkiem dłuższej drogi poszukującej możliwości uprawiania pedagogiki ogólnej, jako krytyki pedagogicznego rozumu, krytyki, będącej poszukiwaniem niejawnych uwarunkowań myślenia pedagogicznego. Co sprawia, że o wychowaniu myślimy dziś tak właśnie a nie inaczej? Dzięki czemu możliwe jest to myślenie, jakie są jego źródła i granice? Tak lub podobnie formułowane pytania są przewodnim motywem owej krytyki. Pytania te, zadając do rozumienia genezę pedagogicznego myślenia, zobowiązują do tego, by ukazać je jako myślenie uwarunkowane, dziejące się w granicach, wytwarzanych przez te uwarunkowania możliwości i w tych granicach zachowujące ważność własnych ustaleń. Nie od tych pytań wszakże zaczyna się książka o dwóch racjonalnościach. Wypowiadam je wprost dopiero w końcowych fragmentach (w części IV). Dzisiaj, z perspektywy przebytej drogi, widzę jednak, że to dla tych pytań właśnie pisałem „Dwie racjonalności”. Wtedy, przed dwudziestu laty, zainspirowany filozofią krytyczną Jürgena Habermasa, odpowiadałem na nie rozwijając tezę, że myślenie pedagogiczne dzieje się, podobnie zresztą jak każde inne, w granicach dwóch racjonalności – instrumentalnej i komunikacyjnej i przez nie właśnie – przez te racjonalność – jest uwarunkowane. Kolejne próby – studia nad językiem, jako wszechogarniającą nas postacią wiedzy uprzed niej, rozważania o wzorcach krytyczności, sposobach zapytywania o przedrozumienie i o dialogu – są kontynuacją, rozwinięciem, a nade wszystko – rewizją pytań i ustaleń zawartych w książce o dwóch racjonalnościach.Godząc się na wznowienie tej książki uznałem więc, że warto przypomnieć także teksty będące jej krytyką i dopełnieniem. Ukażą się one, uzupełnione jedną rozprawą dotąd niepublikowaną, w kolejnej pracy z serii „Pedagogika Plus” zatytułowanej „Język, wzorce krytyczności, przedrozumienie. W poszukiwaniu możliwości krytyki pedagogicznego rozumu”. Wszystkie te teksty, łącznie z książką o dwóch racjonalnościach, ukazują drogę pedagoga zagadniętego przez pytanie o genezę myślenia pedagogicznego. Kolejne, podejmowane w tej drodze, próby ukazują bliskość krytycznego namysłu pedagogicznego z uniwersalnymi problemami humanistyki. Wymowa zarówno „Dwóch racjonalności”, jak i tekstów kontynuujących rozpoczęte w tej pracy poszukiwania, jest taka sama. Pomijając różnice, wszystkie te teksty przypominają o warunkowym charakterze naszego myślenia, przypominają, że dzieje się ono w granicach przyjętych z poczuciem oczywistości przeświadczeń, w ramach jakiegoś ukrytego schematu myślenia. Sądzę, że nasza pedagogika wciąż potrzebuje takiego przypomnienia, dzisiaj – może nawet bardziej, niż w czasie pierwszej edycji tych tekstów. Być takim przypomnieniem i zachętą do krytycznej refleksji nad myśleniem o wychowaniu – oto zadanie tej i kolejnej książki z serii „Pedagogika Plus”.
Wrocław, sierpień 2007 r.